Hiệu ứng Dunning-Kruger là gì?
Theo Wikipedia: “Hiệu ứng Dunning–Kruger là một dạng thiên kiến nhận thức (tiếng Anhː cognitive bias) trong đó mọi người đánh giá khả năng nhận thức của họ cao hơn năng lực thực tế. Sự thiên vị nhận thức này chịu ảnh hưởng của ảo tưởng tự tôn (tiếng Anhː illusory superiority), xuất phát từ việc mọi người không thể nhận ra sự thiếu khả năng của họ. Không có khả năng tự nhận thức về siêu nhận thức, mọi người không thể đánh giá khách quan năng lực hoặc sự bất tài của họ.”
Dunning-Kruger là tên hai thầy trò giáo sư tâm lý học David Dunning và Justin Kruger, người đã đưa ra báo cáo chính thức về hiệu ứng này vào năm 1999 và đạt giải Ig Nobel về tâm lý học năm 2000. Tuy nhiên, họ cũng trích dẫn hai câu danh ngôn là những ghi nhận đầu tiên về hiện tượng này: “Ngu dốt thường sinh ra sự tự tin hơn là kiến thức”(Charles Darwin) và “Một trong những điều đau khổ của thời đại chúng ta là những ai cảm thấy chắc chắc lại là những kẻ ngu ngốc, còn người giàu tưởng tượng và tri thức lại lấp đầy bởi sự hoài nghi và lưỡng lự” (Bertrand Russell).
Kết luận từ nghiên cứu của Kruger và Dunning bao gồm:
- Người bất tài có xu hướng đánh giá quá cao trình độ kỹ năng của mình;
- Người bất tài không nhận ra năng lực của những người thực sự sở hữu nó;
- Người bất tài không nhận ra mức độ bất tài của họ;
- Nếu đào tạo những người này dẫn đến một sự cải thiện đáng kể về kỹ năng của họ, thì họ có thể nhận ra và chấp nhận những thiếu sót trước đây.
Dân gian có câu "Ta không biết những gì ta không biết", đó chính là trạng thái "cực đoan" (Unknown unknowns) của ma trận quản trị rủi ro The Known Unknowns Matrix, có thể hiểu hiệu ứng Dunning-Kruger đại ý là như vậy. Nhìn hình, ta thấy quá trình trải qua "hiểu biết" của một người như sau:
- Khi mới tiếp cận một vấn đề, ta có xu hướng tăng nhanh sự tự tin rằng đã hiểu. Sau một tháng ta nghĩ rằng ta là chuyên gia trong công nghệ Blockchain!
- Khi tự tin ở mức cao nhất, ta đang ở "Đỉnh núi của sự ngu ngốc" mà ta không hề biết.
- Nhưng rồi ta nhanh chóng phát hiện ra mình chưa thực sự hiểu vấn đề, và mức độ tự tin lao đầu đi xuống. Thậm chí ta bắt đầu tự ti. Cho tới khi ta gặp "Thung lũng tuyệt vọng". Hàng nghìn người mất nhà cửa do đầu tư vào lô đất được bán cho nhiều chủ. Hàng nghìn người vẫn không tin tiền số của mình có trong tay vẫn chưa có giá trị sau vài năm tham gia mạng lưới... Ai cũng nghĩ mình thông thái và "đồng tiền đi trước là đồng tiền khôn"...
- Bởi vì nhận ra mình đã sai, ta lại tiếp tục học hỏi nhiều hơn, sự tự tin dần trở lại.
- Quá trình tái học hỏi càng nhanh, càng sớm đi tới con đường "Giác ngộ" (enlightenment), ánh sáng dần trở lại và giờ đây ta đã ngồi trên đỉnh của sự thông thái (wisdom).
Quá trình này, gần như không thể tránh khỏi! Với bất kỳ ai!
Trong suốt cuộc đời mình, vua dầu mỏ Rockefeller đã viết cho con trai tổng cộng 38 lá thư. Ở trong bức thư nọ, ông dặn con một điều khiến nhiều người kinh ngạc:
"Một người càng thông minh, càng phải biết cách giả vờ ngu ngốc"
"Một kẻ rêu rao về trí thông minh chính là kẻ ngu ngốc. Còn người biết giả ngốc mới thật sự thông minh" - Rockefeller viết thư trong dạy con. "Vua dầu mỏ" cũng kể lại câu chuyện thời trẻ của mình.
Có một điều ta có thể rút kinh nghiệm từ hiệu ứng Dunning-Kruger Effect là: Hãy khoan tự tin về bất kỳ điều gì khi ta chỉ mới tiếp cận.
Hiệu ứng Dunning-Kruger trong thực tế
Chúng ta có thể nhận ra hiệu ứng này rất dễ dàng trong xã hội: những người chẳng có một tí chuyên môn nào lại phát biểu rất đao to búa lớn về lãnh vực đó; những người chỉ với những kiến thức đầu tư học “mót” lại tự tin sẵn sàng bỏ số tiền dành dụm cả đời vào cuộc chơi đầu tư chứng khoán; những thường dân chỉ biết thông tin như “lá mít” lại sẵn sàng chê bai dè bỉu những quyết sách của những nhà lãnh đạo hàng đầu…
Nếu hiệu ứng Dunning-Kruger lại gặp phải đối với một lãnh đạo thì thực sự là một thảm họa “Chính sự kém cỏi lại là nguyên nhân của việc không nhận ra sự kém cỏi. Cái vòng luẩn quẩn đó của các nhà quản lý thiếu năng lực thường gây không ít thiệt hại cho công ty của bạn”. Bởi hiệu ứng này cũng thường đi kèm với hiệu ứng quá tự tin (overconfidence) dẫn đến làm tăng ảnh hưởng của quá trình leo thang cam kết (escalating commitment): khi mà người đưa ra quyết định không chịu thu hồi quyết định của mình khi nó không hợp thời nữa; hay lại tiếp tục tiêu tốn tiền của, công sức, thời gian cho một đầu tư thất bại thay vì phải làm điều ngược lại.
Làm thế nào để thoát khỏi vòng luẩn này? Điều đầu tiên là phải tránh bẫy tâm lý “bạn và tôi đều đủ thông minh để không lọt vào hiệu ứng Dunning-Kruger”. Bản thân ý nghĩ này có thể chính là hiệu ứng Dunning-Kruger, sự đánh giá của bản thân mình không đủ tin cậy, có thể năng lực của chúng ta không đủ để đưa ra đánh giá này. Điều thứ hai chính là học hỏi thêm về lãnh vực mình quan tâm, có thể một lúc nào đó sẽ “ngộ” ra là “À! Mình đã/đang sai rồi”
Nhận ra chân trị của mình và người khác chính là biết sống vậy!
Như vậy, nếu một người chưa từng làm việc nào đó (ví dụ như nấu ăn, sửa điện hay làm startup) thì họ sẽ thường có đánh giá chủ quan một cách sai lầm rằng họ sẽ có thể làm được những việc đó “cũng ok” (ngay lập tức, khi chưa có training gì). Họ nghĩ mình sẽ làm được 4-5 điểm trên thang 10. Nhưng thực tế thì nếu họ làm thật thì chỉ có 0-2/10.
Đừng chỉ "lướt trên bề mặt"!
Điều gì xảy ra khi ta mới chỉ lướt trên bề mặt, gặp ngay hiệu ứng Dunning-Kruger Effect và vội vàng ứng dụng, bạn biết rồi đấy: ta sẽ sai.
Và sẽ tác hại thế nào nếu ta đem điều đó đi chia sẻ với người khác: ta sẽ khiến người khác cũng sai.
Trong thực tế, một người có thể rơi vào thung lũng tuyệt vọng nhiều lần. Cũng giống như cuộc đời có thăng, có trầm.
Đừng chỉ "Lướt trên bề mặt", hãy lặn sâu xuống để trở nên thông thái hơn. Hiệu ứng Dunning-Kruger Effect không bỏ qua bất kỳ ai cả!
Cách tốt nhất để tránh hiệu ứng Dunning-Kruger trong thời đại thông tin (bao gồm nhiều thông tin không chính xác), là lùi lại một bước, xác minh sự thật, thừa nhận sai lầm của mình. Quan trọng là cần đảm bảo rằng bạn hiểu bản thân mình biết những gì và không biết những gì.
Xem thêm: Hiệu ứng Dunning-Kruger – Ảo tưởng sức mạnh về năng lực của bản thân
